Πριν από τα γεγονότα του πολέμου, είχαν εμφανισθεί ανησυχίες στους κατοίκους των χωριών στη Θεσπρωτία, που συνόρευαν με την Αλβανία, αφού τον Απρίλιο του 1939 έγινε η εισβολή των Ιταλών στο αλβανικό έδαφος.Στα υψώματα του Κίσσαρα και του προφήτη Ηλία στο Πλαίσιο Φιλιατών, αλλά και αλλού, ο στρατός έφτιαχνε προμαχώμτα.
“Τσάμηδες” διάβαιναν τα σύνορα, πήγαιναν κρυφά στην Αλβανία και έπαιρναν οδηγίες.
Αλλά έρχονταν και από εκεί παράνομα απεσταλμένοι και τους παρακινούσαν να κάνουν ομάδες, να προμηθευτούν όπλα και να βοηθήσουν τους Ιταλούς, όταν χτυπήσουν την Ελλάδα.
Κατά τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου ακούστηκαν οι πρώτες οβίδες των ιταλικών πυροβόλων στα χωριά της Θεσπρωτίας στα σύνορα. Οι οβίδες, που ρίχνονταν από την περιοχή της Κονίσπολης, έπεσαν μέσα στο Πλαίσιο.
Ο πληθυσμός πανικοβλήθηκε αρχικά, αλλά μετά από λίγα λεπτά διατράνωσε την απόφασή του να αντισταθεί στους κατακτητές.
ΕΠΙΘΕΣΗ ΙΤΑΛΙΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΚΑΙ “ΤΣΑΜΗΔΩΝ”
Οι ιταλικές δυνάμεις, που επιτέθηκαν στις 28 Οκτωβρίου 1940 στη Θεσπρωτία, ανέρχονταν σε 18.500 άνδρες με 52 πυροβόλα παντός διαμετρήματος και με δύο συντάγματα ιππικού (λογχοφόροι Αόστης και Μιλάνου).
Εισέβαλαν από την πρώτη ημέρα στη Θεσπρωτία, μέχρι τον Καλαμά, ενώ την ενάτη ημέρα και συγκεκριμένα στις 5 Νοεμβρίου του 1940, νίκησαν τα αμυνόμενα στον Καλαμά ελαφριά ελληνικά τμήματα, τρία τάγματαπεζικού με δύο πυροβολαρχίες ορειβατικές σε μέτωπο πλέον των 30 χλμ., και μπήκαν σε όλη σχεδόν τη Θεσπρωτία (Φιλιάτες-Θεσπρωτία-Παραμυθιά-Μαργαρίτι).
Εγκαταστάθηκαν αμυντικά στη Θεσπρωτία μέχρι 14 Νοεμβρίου του 1940, οπότε κάτω από την πίεση των ενισχυμένων ελληνικών δυνάμεων, που αντεπιτέθηκαν και μετά από πολυήμερες και σκληρές μάχες, άρχισαν να υποχωρούν και υποχρεώθηκαν να διαφύγουν στο αλβανικό έδαφος στις 28 Νοεμβρίου του 1940. Κατά το διάστημα από 28 Οκτωβρίου 1940 έως 28 Νοεμβρίου 1940 οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες συνέπραξαν με τα ιταλικά στρατεύματα κατά των ελληνικών δυνάμεων, κυρίως με δύο αλβανικά τάγματα.
Ένα από άτακτους Αλβανούς και Μουσουλμάνους “Τσάμηδες”, που είχαν καταφύγει στην Αλβανία, προ του πολέμου, με επικεφαλής τον λοχαγό του αλβανικού στρατού Αζήζ Τσάμη. Και ένα από τον τακτικό αλβανικό στρατό. Και τα δύο αποτελούσαν τμήματα των ιταλικών δυνάμεων επίθεσης.
Η Σαγιάδα και οι Φιλιάτες δέχθηκαν πρώτες απ΄ όλη την Ελλάδα την επίθεση των Ιταλών, μαζί και των “Τσάμηδων”!
Μάλιστα στους Φιλιάτες απονεμήθηκε, στις 21 Οκτώβρη του 1945, τιμητικός έπαθλος, γιατί ήταν η πρώτη κωμόπολη, η Σαγιάδα ήταν χωριό, που δέχτηκε την εισβολή των Ιταλών.
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΜΟΙΡΑΡΧΟΥ
Ο μοίραρχος Ευστρ. Ζάκκας, που το 1948 συνέταξε εκτενέστατη έκθεση για τα γεγονότα εκείνα γράφει: «Τα δύο πρώτα εισβαλόντα εις Σαγιάδα και Φιλιάταις Θεσπρωτίας τας απογευματινάς ώρας της 28ης Οκτωβρίου 1940 Τάγματα απετελούντο κυρίως εκ Μουσουλμάνων της Θεσπρωτίας, επικεφαλής δε αυτών ήσαν οι: 1) Αζίζ Τσιάμης εκ Ριάνιαρης – Κονισπόλεως – Τσαμουριάς – Β. Ηπείρου, 2) Σκενδέρ Τσιάμης, άλλοτε ονομαζόμενος Γεώργιος Καμμένος, εκ Μαλουνίου – Φιλιατών, Χριστιανός εξισλαμισθείς υπό του Χασάν Πιλάφη, οργάνου της Αλβανικής προπαγάνδας Καλπακίου – Φιλιατών. 3) Μπράχο Τσαπούνι, εκ Λιόψης Φιλιατών, 4) Τζελάλ Τσαπούνι εκ Λιόψης – Φιλιατών, 5) Τζέλιο Ελμάζ εκ Λιόψης Φιλιατών και 6) Ζεϊνέλ Ισμαήλ εκ Λιόψης – Φιλιατών. Τα δύο ταύτα τάγματα ηκολούθει κατά την εις την Ελλάδα εισβολήν των και ο κύριος οργανωτής αυτών Ρετζέπ Πλιάκος εκ Κονισπόλεως – Β. Ηπείρου. Άμα τη εισβολή των επεδόθησαν κατ’ αρχήν εις διαρπαγάς και λεηλασίας των οικιών και καταστημάτων των χριστιανών κατοίκων. Εν συνεχεία επέβαλον εις τους Χριστιανούς ν’ αντικαταστήσουν τα καλύμματα της κεφαλής των (καπέλα) δι’ αλβανικών λευκών σκούφων. Ακολούθως δε επεδόθησαν εις εγκλήματα κατά της ελευθερίας, της σωματικής ακεραιότητος και της ζωής των χριστιανών, διά συλλήψεων, φυλακίσεων, αγρίων βασανισμών και φόνων”.
ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΙΤΑΛΟΥ ΥΠΟΛΟΧΑΓΟΥ
Λεπτομέρειες για την εισβολή των Ιταλών στη Θεσπρωτία, από την περιοχή των Φιλιατών, ξετυλίγονται μέσα από το ημερολόγιο του Ιταλού υπολοχαγού Φερντινάντο Καμπιόνε – γραμματέα της μεραρχίας Σιένα.
Περιγράφονται οι πρώτες ημέρες της φασιστικής επίθεσης σε συνεργασία με τους Αλβανούς, για τους οποίους ο Καμπιόνε μιλάει απαξιωτικά.
Αναφέρει στο ημερολόγιό του, μεταξύ άλλων: "7η Νοεμβρίου. Ενώ συνεχίζονται οι κινήσεις για την προέλαση της μεραρχίας έρχεται διαταγή από το Σώμα Στρατού να σταματήσει η προέλαση να οπισθοχωρήσουν τα στρατεύματα και να σχηματίσουν ισχυρό προγεφύρωμα στον Καλαμά, με κέντρο την Βρυσέλλα όπου είχε δημιουργηθεί η γέφυρα με τα γεφυρόσκαφα. Μετά μάθαμε για τις ελληνικές νίκες στο υπόλοιπο μέτωπο της Ηπείρου. Οι Έλληνες είχαν φθάσει στην Κορυτσά. 17η Νοέμβρη. Προετοιμασία υποχώρησης. 18η Νοέμβρη. Υποχώρηση .Στις 10 έρχεται να δώσει αναφορά ο Ταγματάρχης-Διοικητής των άτακτων Αλβανικών σωμάτων, μαζί με δύο Αλβανούς αξιωματικούς, και λέει ότι οι Αλβανοί ετοιμάζονται να μας εγκαταλείψουν. Επειδή πρόκειται περί συμμοριτών που αποτελούνται από κάθε καρυδιάς καρύδι και περισσότερο ενδιαφέρονται να πλιατσικολογήσουν παρά να πολεμήσουν, είμαι πεπεισμένος ότι εκείνο που παρακινεί τους Αλβανούς είναι ο φόβος. Η διαγωγή τους σε αυτήν την κρίσιμη ώρα είναι σχεδόν προδοσία. Οπισθοχωρούμε! προς Κονίσπολη….».
Έγιναν ήρωες οι νεκροί του ’40. Τάχα οι ήρωες γίνονται ή γεννιούνται; Ο Θεός έχει χαρίσει στον άνθρωπο το μέγα δώρο να έρχεται στη ζωή ελεύθερος να αποφασίσει αν θα ζήσει μια ζωή άξια της ελευθερίας του ή αν θα κυριευθεί από τη λατρεία στον εαυτό του και θα συμβιβαστεί με μια ζωή ανάξια της θείας καταγωγής του, αντιηρωική ζωή.
Στην Πατρίδα μας γεννιόμασταν ελεύθεροι μέσα σε οικογένειες, που μας μάθαιναν να γινόμαστε ήρωες, γιατί θεωρούσαν φυσικό να υπερασπιζόμαστε τις πατροπαράδοτες αξίες.
Τι νομίζετε ότι θα συνέβαινε αν η ιστορία γραφόταν έτσι, όπως την περίμεναν όλοι; Υποταγή του Έλληνα.
Αλλά ευτυχώς η ιστορία γράφτηκε αλλιώς…, με ανατροπές! Και λίγα λεπτά από την ιστορία μιας μικρής χώρας ήταν αρκετά για να αλλάξουν την παγκόσμια ιστορία.