Η Φωτική, είναι μια αρχαία πόλη στη Θεσπρωτία, με πλούσιο πολιτισμό και οργανωμένη κοινωνική και πολιτική ζωή, που τα ευρήματά της είναι σκορπισμένα σε μουσεία του εξωτερικού!
Παρόλο που η αρχαιολογική έρευνα έχει φέρει στο φως σημαντικά αντικείμενα, η αρχαία Φωτική παραμένει στα... αζήτητα της ιστορίας.
Στο Λονδίνο, στο Παρίσι, στη Ρώμη, στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλα Ευρωπαϊκά μουσεία, εκτίθενται διάφορα αγάλματα, τα οποία προέρχονται από την Φωτική.
Το 1796 βρέθηκαν στην θέση «Λιμπόνι» 21 χάλκινα γλυπτά της Σχολής του Λυσσίπου (Γ’ αιώνας π.Χ.), τα οποία διασκορπίστηκαν στο εξωτερικό.
Έως τώρα, παραδόξως, καμία προσπάθεια, είτε ιδιωτική, είτε συλλογική, είτε θεσμική, δεν έχει γίνει με σκοπό την επιστροφή ορισμένων, αν όχι όλων αυτών των αρχαιολογικών θησαυρών, και την έκθεσή τους στην Παραμυθιά ή στο αρχαιολογικό μουσείο Ηγουμενίτσας ή κάπου αλλού στην Ήπειρο.
Ωστόσο κάποια ευρήματα προερχόμενα από την περιοχή της Φωτικής -θραύσματα επιγραφών και πήλινων πιθαριών, νομίσματα- φυλάσσονται σε αίθουσα του Φιλοπρόοδου Ομίλου Παραμυθιάς, ενώ μερικά από τα αρχιτεκτονικά γλυπτά εκτίθενται στο Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων. Η Ρωμαϊκή αποικία της Φωτικής βρίσκεται στην σημερινή περιοχή του Αγ. Δονάτου (Σαμέτια) Παραμυθιάς, όπου εντοπίστηκε η σαρκοφάγος του Βασιλιά της Ηπείρου Πύρου (φυλάσσεται στο μουσείο Ιωαννίνων) και ιδρύθηκε το 167 π.χ. Πάντως τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν επαρκούν για την ακριβή οριοθέτηση της πόλης στις διάφορες φάσεις του μακραίωνου βίου της. Αιτία της δημιουργίας της ήταν ο Ρωμαϊκός αποικισμός.
Η ακριβής θέση της (Λιμπόνι), φανερώθηκε, με την εύρεση 2 επιγραφών. Η πρώτη επιγραφή, που ανακαλύφτηκε το 1890 και περιέχει κείμενο αφιερωμένο στον Ρωμαίο έπαρχο Σέξτο Πομπήιο Σαμπίνο, είναι γραμμένη στα λατινικά και χρονολογείται στο τέλος του 3ου π.Χ αιώνα. Το 1906 ανακαλύφτηκε από τον αρχαιολόγο και γιατρό στην Παραμυθιά Δημήτρη Μέξη (καταγόμενο από το Λάμποβο Βορείου Ηπείρου) και η δεύτερη επιγραφή, ψήφισμα των πολιτών, η οποία είναι γραμμένη στην ελληνική γλώσσα.
Η Φωτική αποδέχτηκε τον Χριστιανισμό τον Α΄ αιώνα και οι επίσκοποί της, όπως ο Ιωάννης, ο Διάδοχος, ο Ιλλάριος, ο Φλωρέντιος και ο Εμμανουήλ., συμμετείχαν σε οικουμενικές και τοπικές συνόδους.
Κατά τα Βυζαντινά χρόνια, τον 6ο αιώνα μ.Χ., ο Ιουστινιανός προσθέτει στην πόλη καινούργια σπίτια, χτίζει ναούς και για την ασφάλεια των κατοίκων κατασκευάζει, απέναντι από την πόλη και στις πλαγιές του βουνού Κορύλα, ένα μεγάλο φρούριο, το οποίο το αφιέρωσε στον προστάτη της περιοχής Άγιο Δονάτο. Το 925 μ.Χ. έδρα της διοίκησης της Ηπείρου ορίζεται η Φωτική. Ολόκληρη η Ήπειρος μετονομάζεται σε Φωτική.
Από τους πιο γνωστούς ναούς, είναι ο ναός της Αγίας Φωτεινής, ο ναός της Παναγίας της Κυράς, ο ναός της Παναγίας της Λαμποβίθρας (σήμερα δίπλα στα ερείπια βρίσκεται η καινούργια εκκλησία της Παναγίας της Λαμποβίθρας), ο καθεδρικός ναός Κοντίνας, το Παλαιοκκλήσι, ο ναός του αγίου Βασιλείου, ο αγιος Αθανάσιος, ο άγιος Δονάτος της Φωτικής (από το 1454 έως το 1456 παρέμεινε εκεί το ιερό λείψανο του αγίου Σπυρίδωνα, απ’ όπου μεταφέρθηκε στην Κέρκυρα, αργότερα ο ναός χρησιμοποιήθηκε για σχολείο, που ίδρυσε ο άγιος Κοσμάς το 1771 και σήμερα υπάρχει καινούργια εκκλησία στη μνήμη του αγίου Δονάτου), ο άγιος Δονάτος του Ιουστινιανού, ο άγιος Κωνσταντίνος και ο άγιος Μηνάς.