Κρυφό σχολειό στη Μονή Γηρομερίου Θεσπρωτίας τα χρόνια της τουρκοκρατίας, που σώζεται μέχρι σήμερα...
Σε κρύπτη της Μονής Γηρομερίου Θεσπρωτίας λειτουργούσε κρυφό σχολειό στα χρόνια της τουρκοκρατίας και μέχρι το 1913, οπότε ελευθερώθηκε η περιοχή. Η κρύπτη αυτή υπάρχει μέχρι σήμερα και είναι επισκέψιμη. Σύμφωνα με μαρτυρία, που σώζεται σε "Παρακλητική", το κρυφό σχολειό της Μονής Γηρομερίου, το
παρακολουθούσαν δεκάδες μαθητές από χωριά της γύρω περιοχής. Στον μαθητικό κατάλογο είναι καταγεγραμμένα τα ονόματα κάποιων από αυτούς. Μερικοί αμφισβητούν την ιστορική υπόσταση των κρυφών σχολειών, με την αιτιολογία ότι η παιδεία δεν απαγορεύτηκε στην τουρκοκρατία, γι' αυτό άλλωστε υπήρχαν οι τόσες ονομαστές σχολές του γένους. Αλλά τα αμφισβητούν και για ένα ακόμα λόγο, από την «έλλειψη» ιστορικών ντοκουμέντων σχετικά με τα κρυφά σχολειά. Πολύ εύγλωττο,είναι το ακόλουθο απόσπασμα από το βιβλίο του Γάλλου δημοσιογράφου Rene Puaux «Δυστυχισμένη Βόρειος Ήπειρος», (ελλην. Έκδοση εκδ . Τροχαλία, Αθήναι α. χρ.). Ο Puaux ( Πυώ ) περιηγήθηκε την Ήπειρο το 1913, ακριβώς μόλις τα εδάφη αυτά είχαν ελευθερωθεί από τον ελληνικό στρατό. Συνομιλώντας με Έλληνες Ηπειρώτες, οι οποίοι τότε για πρώτη φορά απηλλάγησαν από τον τουρκικό ζυγό, μαθαίνει έκπληκτος και τα εξής : «Κανένα βιβλίο τυπωμένο στην Αθήνα δεν γινόταν δεκτό στα σχολεία της Ηπείρου. Ήταν επιβεβλημένο να τα προμηθεύονται όλα από την Κωνσταντινούπολη. Η Ελληνική Ιστορία ήταν απαγορευμένη. Στην περίπτωση αυτή λειτουργούσαν πρόσθετα κρυφά μαθήματα, όπου χωρίς βιβλία, χωρίς τετράδια, ο νεαρός Ηπειρώτης μάθαινε για τη μητέρα Πατρίδα, διδασκόταν τον Εθνικό της Ύμνο, τα ποιήματά της και τους ήρωές της. Οι μαθητές κρατούσαν στα χέρια τους την ζωή των δασκάλων τους. Μία ακριτομυθία, μια καταγγελία ήταν αρκετή. Δεν είναι συγκινητικό, αυτά τα διακόσια μικρά αγόρια και τα διακόσια πενήντα κοριτσάκια να δέχονται τις επιπλέον ώρες των μαθημάτων (στην ηλικία, που τόσο αγαπούν τα παιχνίδια), να συζητούν για την Ελλάδα και επιστρέφοντας στις οικογένειές τους με τα χείλη ραμμένα να κρατούν τον ενθουσιασμό μυστικό στην καρδιά;» (σελ. 126). «Τα Κρυφά Σχολειά συνεχίζονται εκεί που οι τοπικοί πασάδες και μπέηδες μάχονται τους καλόγερους και τα γράμματα», λέει ο Αλ. Ελλάδιος το 1714. «Το κρυφό σχολειό δεν είναι θρύλος. Το συνετήρησε, παρά τις καταδιώξεις, ο βαθύτατος πόθος του τυραννουμένου έθνους να υπάρξει», σημειώνει ο κριτικός - ακαδημαϊκός - ιστορικός Δ. Κόκκινος. Ο Μ. Πηγάς (1535-1602), λόγιος και Πατριάρχης Αλεξανδρείας, έκανε έκκληση στον τσάρο της Ρωσίας να φτιάξει σπουδαστήριο ελληνικών γραμμάτων στο βασίλειό του, γιατί στην Ελλάδα κινδυνεύει ν' αφανιστεί. η πηγή της σοφίας. (Ιστορία Ελλην. Έθνους). Εδώ φαίνεται καθαρά ο διωγμός που πέρασαν τα ελληνικά γράμματα κυρίως, τον 15ο και 16ο αιώνα, οπότε και δημιουργήθηκαν αναγκαστικά τα κρυφά σχολειά, που λειτουργούσαν κατά περιόδους κυρίως στις περιοχές των αρματολών και κλεφτών και μάθαιναν τα «κλεφτόπουλα» γράμματα.