ακάλυπτη την Πελοπόννησο, στην οποία
ΜΑΡΚΟΣ ΜΠΟΤΣΑΡΗΣ
Με το επίσημο ξέσπασμα του Αγώνα του 1821, ο Μάρκος Μπότσαρης πήρε μέρος στις νικηφόρες μάχες στο Κομπότι της Άρτας (Ιούλιος του 1821) και στην Πλάκα (Σεπτέμβριος του 1821) εναντίον του Τοπάλ Αλή Πασά, αλλά και στα Δερβιζανά εναντίον του Τουρκομακεδόνων του Καπλάν Μπέη (Οκτώβριος του 1822).
Και βέβαια πρωτοστάτησε στην άλωση της Άρτας (Νοέμβριος του 1821). Ο Κ. Βακαλόπουλος παρατηρεί στο ιστορικό σύγγραμμά του «Ήπειρος»: «Η πολιορκία της Άρτας ξεκίνησε στα μέσα Νοεμβρίου 1821. Υπήρξε ένας ανελέητος και φονικός αγώνας, μια τρομερή αντιπαράθεση μεταξύ 4.000 επιτιθεμένων Ελλήνων και Αλβανών απέναντι σε 12.000 αμυνόμενους Τούρκους, κατά την οποία οι Σουλιώτες έδειξαν για μια ακόμη φορά την απαράμιλλη αυτοθυσία τους και, αφού εξουδετέρωσαν την αντίσταση των Τούρκων, τους υποχρέωσαν να περιοριστούν στο κάστρο της Άρτας». Στην πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1822), με το στρατιωτικό του δαιμόνιο παρέσυρε τον κατακτητή σε ψεύτικες συνομιλίες δίνοντας έτσι τον απαραίτητο χρόνο στους πολιορκημένους να ενισχύσουν τις οχυρώσεις τους! Καλοκαίρι του 1823, νύχτα 8ης προς 9η Αυγούστου, ο Μπότσαρης επιτέθηκε με τους 350 Σουλιώτες του κατά των αντρών του Μουσταή Πασά στο Κεφαλόβρυσο του Καρπενησίου, πετυχαίνοντας τον στρατηγικό αιφνιδιασμό του. Ο Μάρκος λαβώθηκε στην κοιλιά, αν και το τραύμα δεν τον σταμάτησε από το να κατευθυνθεί στη σκηνή του πασά για να τον αιχμαλωτίσει! Το βόλι όμως από τον Αφρικανό υποτακτικό του Μουσταή τον βρήκε στο μάτι και τον τραυμάτισε θανάσιμα. Ο μεγάλος μας αγωνιστής άφησε την τελευταία του πνοή λίγο αργότερα. Η είδηση του χαμού του ήταν τέτοια που οι αγωνιστές του, αν και νικούσαν, διέκοψαν τη μάχη για να παραλάβουν τη σορό του.
ΟΙ ΤΖΑΒΕΛΛΑΙΟΙ
Ο Ζυγούρας Τζαβέλλας, ύστερα από τη συντριβή του Αλή και τη νέα πτώση του Σουλίου, κατέβηκε στη Στερεά Ελλάδα και πήρε μέρος στην Επανάσταση επικεφαλής των Σουλιωτών. Σκοτώθηκε στη μάχη της Καλιακούδας στην Ευρυτανία το 1823, πολεμώντας τους Τούρκους. Ο Κίτσος Τζαβέλας ήταν παιδί του Φώτου Τζαβέλα. Μεγάλωσε στην Κέρκυρα και το 1820 γύρισε μαζί με τους Σουλιώτες στο Σούλι, όπου ανακηρύχτηκε καπετάνιος σε ηλικία μόλις 19 χρονών. Πήγε στην Πίζα της Ιταλίας για να συνεννοηθεί με τους Φιλικούς για την Επανάσταση. Το 1822 γύρισε και πήρε μέρος στις μάχες του Κεφαλόβρυσου μαζί με τον Μάρκο Μπότσαρη. Συνεργάστηκε με τον Καραϊσκάκη στη νίκη της Άμπλιανης το 1824. Πολέμησε στο Δίστομο και στο Κρεμμύδι. Διέσπασε τα στρατεύματα του Κιουταχή τον Ιούνιο του 1825 στο Μεσολόγγι και μπήκε στην πόλη. Στις 25 Μαρτίου 1826 πρωταγωνίστησε στη μάχη της Κλείσοβας, κατά την οποία επικεφαλής 137 αγωνιστών στο εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας απώθησαν τα Τουρκο-Αιγυπτιακά στρατεύματα που επιχείρησαν να καταλάβουν το νησάκι, προκαλώντας τους τρομακτικές απώλειες (περίπου 3.500 Οθωμανοί νεκροί και τραυματίες). Κατά την ηρωική έξοδο των Μεσολογγιτών αρχηγός 2.500 ανθρώπων έσπασε τις γραμμές των Τούρκων και πήγε στα Σάλωνα με 1.300 άνδρες. Πήρε μέρος μαζί με τον Καραϊσκάκη στις μάχες τις Αττικής και, μετά το θάνατο του συνεργάτη του, ανατέθηκε σ' αυτόν η αρχιστρατηγία προσωρινά. Ο Καποδίστριας τον έκανε χιλίαρχο. Μαζί με τον Κολοκοτρώνη, στα χρόνια της Αντιβασιλείας, ρίχτηκε στη φυλακή. Ο Όθωνας τον έκανε υποστράτηγο κι αργότερα αντιστράτηγο και υπασπιστή του. Το 1844 αναδείχτηκε Υπουργός Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Κωλέττη, το 1847-1848 πρωθυπουργός και το 1849 Υπουργός των Στρατιωτικών πάλι. Είναι ένας από τους τρεις καλύτερους πολεμιστές του 1821 μαζί με τον Κολοκοτρώνη και τον Ανδρούτσο. Ο Γιώργος Τζαβέλας ήταν αδελφός του Κίτσου Τζαβέλα. Πήρε μέρος σε πάρα πολλές μάχες και τραυματίστηκε στη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου. Στην έξοδο των Μεσολογγιτών σώθηκε μαζί με τον αδελφό του Κίτσο. Σκοτώθηκε όμως στις πολεμικές επιχειρήσεις στην Ακρόπολη, το 1827.