Του Τ. Κατσιμάρδου (katsimar@yahoo.gr)
Το «δυστυχώς επτωχεύσαμεν», μετά ή άνευ της προσφώνησης «κύριοι», είναι προορισμένο, μάλλον, ν΄ αναδειχθεί σε φράση της χρονιάς. Τουλάχιστον, λόγω συχνότητας στην καθημερινότητα, τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό λόγο.Η φράση, βεβαίως, αποδίδεται στον Χαρίλαο Τρικούπη και αποτυπώνει ακριβώς, με ιστορικούς και πολιτικούς όρους, την οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα το 1893. Τότε, που ο πρωθυπουργός της, στην έβδομη και τελευταία θητεία του, κήρυξε ουσιαστικά στάση πληρωμών για τους διεθνείς δανειστές της.
Το «δυστυχώς επτωχεύσαμεν», μετά ή άνευ της προσφώνησης «κύριοι», είναι προορισμένο, μάλλον, ν΄ αναδειχθεί σε φράση της χρονιάς. Τουλάχιστον, λόγω συχνότητας στην καθημερινότητα, τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό λόγο.Η φράση, βεβαίως, αποδίδεται στον Χαρίλαο Τρικούπη και αποτυπώνει ακριβώς, με ιστορικούς και πολιτικούς όρους, την οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα το 1893. Τότε, που ο πρωθυπουργός της, στην έβδομη και τελευταία θητεία του, κήρυξε ουσιαστικά στάση πληρωμών για τους διεθνείς δανειστές της.Η περιώνυμη φράση, όμως, φαίνεται ότι ουδέποτε εκστομίσθηκε στη Βουλή από τον Τρικούπη κατά τις σχετικές συζητήσεις τον Δεκέμβριο εκείνης της χρονιάς, όπως συνήθως αναφέρεται.Η απουσία της επισημαίνεται στα πιο πρόσφατα και αναλυτικά μελετήματα για τον Τρικούπη και την εποχή του. Λείπει τόσο από τα πρακτικά των συζητήσεων στη Βουλή όσο και από κάθε είδους μαρτυρίες και σχολιασμούς της ευρύτερης περιόδου.
Δημοσιεύματα
Αλλά ούτε και στον Τύπο εκείνων των ημερών, που περιγράφει εκτενώς τις κοινοβουλευτικές συζητήσεις, γίνεται μνεία της. Ακόμη κι αν δεχθεί κάποιος ότι «λογοκρίθηκε», τόσο από τα πρακτικά όσο και από τις φιλοκυβερνητικές εφημερίδες, σίγουρα, αν είχε ειπωθεί θα αναφερόταν από τις αντιτρικουπικές. Οι τελευταίες δεν γνώριζαν τότε... δεοντολογίες, ούτε μασούσαν τα λόγια τους. Οι πολιτικές και προσωπικές «αισχρότητες» ήταν τόσο συνηθισμένες, που ανάλογες σημερινές μοιάζουν με? φιλοφρονήσεις! Η φράση αρχίζει ν' αποδίδεται στον Τρικούπη και να ταυτίζεται με την πολιτική του αργότερα. Μοναδική πηγή που βάζει τα συγκεκριμένα λόγια στο στόμα του είναι η αυτοβιογραφία του «εθνικού ευεργέτη» Α. Συγγρού. Ο ισχυρότερος και πιο αμφιλεγόμενος Νεοέλληνας τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, μαζί μ' όλα τ' άλλα, μας άφησε και αναμνήσεις διά χειρός του (τις κατέγραψε τα χρόνια 1894-1897). Η έκδοση των «Απομνημονεύματά» του έγινε το 1908, εννιά χρόνια μετά τον θάνατό του. Περιγράφοντας τη σκηνή και βάζοντας στο στόμα του Τρικούπη τα λόγια «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» είναι απολύτως πειστικός. Ηταν ο ίδιος, γράφει, αυτήκοος μάρτυρας στη Βουλή, ως βουλευτής Σύρου τον Δεκέμβριο του 1893 όταν ειπώθηκαν. Διανθίζοντας, μάλιστα, το σχετικό περιστατικό με λεπτομέρειες και εξομολογήσεις, ως συνομιλητής του πρωθυπουργού, γίνεται ακόμη πειστικότερος. Αναφέρει ο Συγγρός: «?Δεν εβράδυνεν ο Τρικούπης κατά την εισήγησιν του προϋπολογισμού δια το 1894 να είπη το δυστυχώς επτωχεύσαμεν και, πρέπει να ομολογήσω, μετά θάρρους σχετικού και αποφασιστικότητος επρόφερε τας βαρυσημάντους ταύτας λέξεις. Εκαθήμην απέναντί του εν τη Βουλή και έβλεπον αυτόν ασκαρδαμικτί. Ωσάν να παρετήρησα, ότι και ο Τρικούπης προφέρων αυτάς εις εμέ προσέβλεπεν...». «...Μεταβάς την επιούσαν παρ΄ αυτώ τον ηρώτησα τίνα σκοπόν έχει περί κανονισμού των εξωτερικών χρεών της Ελλάδος-Απήντησεν ότι σκοπεύει προσεχώς να φέρη νόμον εις την Βουλήν, δι' ου να ορίζη το προσωρινόν πληρωθησόμενον ποσοστόν εις 30% (για τους τόκους) και εν τούτοις να καλέση τους δανειστάς εις διαπραγματεύσεις...». Προσθέτει ότι προσπάθησε να τον πείσει, ώστε να μην ορίσει ποσοστό πληρωμής εκ των προτέρων. «Τω πτωχεύειν θέλει την τέχνη του» πρόσθεσε και πρότεινε να πει ο Τρικούπης στους ξένους δανειστές: «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν. Ελθετε να συσκεφθώμεν περί του τι δυνάμεθα να σας πληρώνωμεν...». Ας σημειωθεί ότι ο Συγγρός, ο οποίος κρίνεται από το σύνολο των ιστορικών ως ένας από τους συντελεστές και κερδισμένους από τη χρεοκοπία του 1893, τασσόταν υπέρ της κήρυξης πτώχευσης από καιρό.
Οι άλλες εκδοχές
Για να εξηγήσουν αρκετοί σύγχρονοι μελετητές την απόδοση της παροιμιώδους φράσης στον Τρικούπη γράφουν ότι μπορεί να ειπώθηκε εκτός Βουλής. Ούτε αυτό, όμως, τεκμηριώνεται από κάποιο αρχείο και πηγή. Φαίνεται ότι άπαξ και αποτυπώθηκε σε γελοιογραφία της εποχής, γράφηκε από τον Συγγρό και αποτυπώνοντας με ακρίβεια την κατάσταση υιοθετήθηκε και εδραιώθηκε ως γεγονός σε γραπτά και συζητήσεις.
Το «λάθος» του ευεργέτη
Στον πυρήνα ενός σεναρίου για τις «ανακρίβειες» του Συγγρού θα μπορούσε να βρίσκεται η σκοπιμότητα. Ο δαιμόνιος εμπορο-τραπεζίτης βάζει στο στόμα του Τρικούπη τη φράση, όπως θα ήθελε να την είχε πει. Ο ίδιος διαφωνούσε, υποτίθεται, με τον τρόπο κι όχι με την πτώχευση. Υποστηρίζει ότι ουδεμία ευθύνη ή συμμετοχή είχε στην υπόθεση. Αυτό το «μήνυμα» στέλνει με τ' απομνημονεύματά του.
Aνακριβής ο Συγγρός
Από μια λεπτομερή ανάλυση των σχετικών αναφορών προκύπτει ότι ο Συγγρός είναι ανακριβής: Μαρτυρεί ότι η φράση περιέχεται στην εισήγηση Τρικούπη για τον προϋπολογισμό του 1894. Αυτή έγινε στις 28 Δεκεμβρίου, δημοσιεύτηκε ολόκληρη στον φιλοκυβερνητικό Τύπο, μαζί με όλες τις διακοπές και τον σχετικό διάλογο. Σχολιάστηκε εκτενώς από οπαδούς και αντιπάλους, χωρίς ν' αναφέρεται πουθενά η φράση. Αλλωστε η εισήγηση διαπνέεται από αισιοδοξία, με διαβεβαιώσεις για την αναστήλωση των οικονομικών. Η φράση είναι απολύτως ξένη με το γράμμα και το πνεύμα της. Η μονομερής και μερική «στάση πληρωμών» τότε είναι δεδομένη. Ο διάλογος «την επομένη μέρα» με τον πρωθυπουργό είναι αδύνατον να έχει γίνει. Εχει ήδη νομοθετηθεί ότι θα καταβάλλεται μόνο το 30% των τόκων στους ξένους δανειστές (Ν. ΒΡ-ΣΤ/93 και άλλοι δύο νόμοι για τις διαπραγματεύσεις με τους δανειστές). Ίσως ο διάλογος να έγινε νωρίτερα και να μπερδεύει ο Συγγρός την εισήγηση για τον προϋπολογισμό με τη συζήτηση στη Βουλή για τον «προσωρινό διακανονισμό του εξωτερικού χρέους» (η επίσημη ονομασία της χρεοκοπίας) ένα εικοσαήμερο νωρίτερα (1-9 Δεκεμβρίου). Αλλά ούτε και τότε ειπώθηκε τέτοια ή παραπλήσια φράση. Περιέχει κι άλλες ανακρίβειες η διήγηση του Συγγρού. Οπως π.χ. ότι σιώπησε στη Βουλή, ενώ στα πρακτικά σημειώνονται αρκετές παρεμβάσεις κατά την εισήγηση Τρικούπη για τον προϋπολογισμό. Αν οι ανακρίβειες Συγγρού είναι σκόπιμες ή όχι είναι άλλο θέμα.
Από μια λεπτομερή ανάλυση των σχετικών αναφορών προκύπτει ότι ο Συγγρός είναι ανακριβής: Μαρτυρεί ότι η φράση περιέχεται στην εισήγηση Τρικούπη για τον προϋπολογισμό του 1894. Αυτή έγινε στις 28 Δεκεμβρίου, δημοσιεύτηκε ολόκληρη στον φιλοκυβερνητικό Τύπο, μαζί με όλες τις διακοπές και τον σχετικό διάλογο. Σχολιάστηκε εκτενώς από οπαδούς και αντιπάλους, χωρίς ν' αναφέρεται πουθενά η φράση. Αλλωστε η εισήγηση διαπνέεται από αισιοδοξία, με διαβεβαιώσεις για την αναστήλωση των οικονομικών. Η φράση είναι απολύτως ξένη με το γράμμα και το πνεύμα της. Η μονομερής και μερική «στάση πληρωμών» τότε είναι δεδομένη. Ο διάλογος «την επομένη μέρα» με τον πρωθυπουργό είναι αδύνατον να έχει γίνει. Εχει ήδη νομοθετηθεί ότι θα καταβάλλεται μόνο το 30% των τόκων στους ξένους δανειστές (Ν. ΒΡ-ΣΤ/93 και άλλοι δύο νόμοι για τις διαπραγματεύσεις με τους δανειστές). Ίσως ο διάλογος να έγινε νωρίτερα και να μπερδεύει ο Συγγρός την εισήγηση για τον προϋπολογισμό με τη συζήτηση στη Βουλή για τον «προσωρινό διακανονισμό του εξωτερικού χρέους» (η επίσημη ονομασία της χρεοκοπίας) ένα εικοσαήμερο νωρίτερα (1-9 Δεκεμβρίου). Αλλά ούτε και τότε ειπώθηκε τέτοια ή παραπλήσια φράση. Περιέχει κι άλλες ανακρίβειες η διήγηση του Συγγρού. Οπως π.χ. ότι σιώπησε στη Βουλή, ενώ στα πρακτικά σημειώνονται αρκετές παρεμβάσεις κατά την εισήγηση Τρικούπη για τον προϋπολογισμό. Αν οι ανακρίβειες Συγγρού είναι σκόπιμες ή όχι είναι άλλο θέμα.